Kojima Goisi
Sunday, 03 October 2004
Dil, insanin konustugu herseydir. Diller arasinda yazili olanlardan baska, henüz yazili hale gelememis diller de vardir ve bu dillerin sayisi yazili hale gelmis dillerden oldukça çoktur. Bir dilin kelime hazinesi çok zengin olabilecegi gibi, yetersiz de bulunabilir. Ulusal veya bölgesel egilim kullanilan dillerin yaninda, bu tür bir misyon yüklenmemis dillerin sayisi da az degildir. Milyonlarca insanin konustugu dillerin yaninda, bir avuç insan tarafindan konusulan dillere de rastliyoruz. Dogal diller var, yapay diller var, yasayan diller var, ölü diller var...
"Dil", "Lehçe", "sive", "agiz" vs. arasinda oldugu kabul edilen farklar ise, bilimsel degil, ya sosyolojik ya da siyasi niteliklidir.
Örnek verecek olursak, Çekce ile Slovakça gibi, ya da Hirvatca ile Sirpca gibi. Birbirleriyle hemen hemen yüzde yüz anlasilabilecek kadar yakin olmalarina ragmen, birbirlerinin siveleri sayilmayan diller vardir. Öte yandan Japonca’nin yerel biçimleri gibi birbirleriyle anlasmasi mümkün olmadigi halde ayni dilin siveleri sayilanlar vardir. "Lehçe", "sive" veya "agiz" denilenler, "siyasi"olarak basarili olmayan dillerdir.
Diyalekt: Bir dilsel sistemin yerel biçimidir.
Her bölgenin, her köyün, her mahallenin, her sokagin, hatta her meslegin ya da kisinin diyalekti vardir. Diyalektlerin sayisini saymaya kalkmak anlamsizdir.
Kelime hazinesi, fonem sistemi, vurgu ya da fiil çekimi vs. karakterlerini kriter olarak kullanip bir dilsel sistemin, diyalektlerini birkaç gruba ayirmak mümkündür. Yalniz, hangi dilde ise, diyalektlerin benzerligi ve farklari, daima nebülöz (bulutsu) halinde bulunmaktadir. Diyalektler arasinda kriterlerin birine göre çizilen sinirin, baska birine göre çizilen ile ayni olma ihtimali hemen hemen sifirdir. Bir dilin sinirini net olan birkaç kümeye ayirmak imkansizdir. Ancak siniri olmayan birkaç nebülöze (diyalekt bulutsusuna) ayirmak mümkündür.
Vuayel: Türk dilinden örnek alirsak, a, e, i, i, o, ö, u, ü harfleri ile yazilan fonemleri, Fransizca, voyelle; Üngilizce, vowel.
Türkçe’de kullanilan "sesli" ya da "ünlü" kelimeleri, "ses" ile "ün" esanlamli olduguna göre, her ikisi de "ses tellerinin titresimi ile telaffuz edilen" demektir. Hiçbiri "vuayel"i ifade etmez. Vuayeller, fisildayarak söylenirken, hiç ses tellerinin titresimi olmaksizin, yani kelimenin gerçek anlami ile sessiz olarak telaffuz edilirler. Böyle sessizlesmis vuayeller, hiç fisildamadan konusurken de telaffuz edilebilir. Türkçe’den bir örnek istiyorsaniz, en dogal sekilde su cümleyi söyleyin "Kusura bakmayin!"
Türkçe konusanlarin %99’u "kusura" kelimesinin birinci vuayelini sessiz olarak telaffuz ederler.
Konson: Yine Türk dilinden örnek verecek olursak, b, c, ç, d, f, g, h, j, k, l, m, n, vs. harfleri ile yazilan fonemleri Fransizca, consonne, Üngilizce, consonant.
Türkçe’de kullanilan "sessiz" veya "ünsüz" kelimeleri yine "ses" ile "ün" esanlamli olduguna göre, her ikisi de "ses tellerinin titresimi olmadan telaffuz edilen" demektir. Hiçbiri "konson"u ifade etmez.
Elinizi ses tellerinin hizasina, girtlaginiza götürünüz. Fisildamadan "mmmmmm", "nnnnnnn" ya da "zzzzzzz" diye telaffuz ediniz. Muhakkak ses tellerinizin titrediklerinin farkinda olacaksiniz. Bu fonemler, kelimenin gerçek anlami ile sesli ve ünlüdürler.
Normal konusmada sesli olan b, d, c, g, v, z, i, m, n, l vs. harfleri ile yazilan fonemler, fisildandiklarinda sessizlesmis olmaktadir.
1. Fonoloji (Fonembilim)
1.1. Alofonlar (Ayni fonemi olusturan
degiskenler)
1.1.1. /v/ fonemi [v] ve [w] alofonlari
Laz dilinde /v/ fonemi, telaffuz yeri bakimindan iki degisken ile gerçeklesmektedir: Biri, [v], dis ile dudak arasi; öbürü, [w], iki dudak arasi. (Fonemler / / içine, alofonlar [ ] içine konurlar.)
[w] alofonu, yalniz bu fonemin /s/, /k/, /«k/, /g/, /g/, /x/, ile /q/ fonemlerinin birinden sonra /a/ ve çok seyrek olarak /e/ ile /i/ fonemlerinin birinin önünde bulundugu zaman telaffuz edilir.
Bu alofon, en çok Pazar (Atina) ilçesi ve yakin köylerde konusulan diyalektlerde duyulur.
Örnek: atn. ma psware, ben içecegim
(ama, ma dopsvi, ben içtim)
atn. dixamakwali, patates (ark. dixamakvali)
atn. himus gwasinen, o hatirliyor
atn. ma ü p ü tware, ben söyleyecegim
atn. gwaü pa, danaburnu böcegi
atn. mçxwapa, sicak
atn. ma dopçxwi, ben yikadim
vi. gamatxwe, evli kadin
Bu fonemin alofonlarini iki ayri harf ile yazmak, ancak diyalektoloji ve fonembilimde sarttir. Bilim alani disinda ise, [v] ile [w ] tek bir fonemin alofonu olduklari için Laz alfabesinde ikisini tek bir harf ile yazmak dogal ve yeterlidir.
1. 2. Konson Ükilemesi
Konson ikilemesi, Pazar (Atina), Arhavi (Arkabi) ve Hopa (Xoüpa) diyalektlerinde hiç yok sayilacak kadar az bulunup ancak bazi kisisel veya yöresel konusmalarda çok seyrek gözlemlenmektedir.
Ardesen ve Findikli (Viüpe) diyalektleri, bu duruma istisna teskil etmektedir. Diger bölgelerin diyalektleriyle karsilastirildiginda bunlarin apayri fonembilimsel evrim sonucu olustuklari anlasilmaktadir.
1.2.1. Findikli (Viüpe) diyalektinde
Viüpe diyalektinde gözlenen fonem ikilemesi, asl" /r/ fonemin hemen sonraki foneme asimile olmasindan dolayi meydana gelmistir.
örnek: vi. oxocca, kadin ark. oxorca, atn. xor üza
vi. gveddi, yari, yarim, ark. atn. gverdi
(Baska örnekler için, bkz. 2.1.5)
1.2.2. Ardesen diyalektinde
Ardesen diyalektinde ise, bazi kelimede vurgulu vuayelden sonra konson ikilemesine rastlanir.
örnek:
ars. mbgoüpüpo karamese
ars. gwa üp üpa, danaburnu böcegi atn. gwa üpa
ars. üpari «ko üpüpali, iribas
ars. üpendeççi, çorap atn. üpendeçi
ars. vrossi iyi atn. vorsi
ars. okossu, süpürmek atn., vi. okosu
ars. domipüp, bana söyledi.
1.3. |r| Konsonunun Kaybolmasi
Lazca’nin /r/ fonemi, yöreye göre degisik güç ile telaffuz ediliyor. En güçlüsü Ardesen’de en yumusaklari ise Arhavi (Arkabi) ile Hopa (Xoüpa) diyalektlerinin bir kisminda [r] konsonunun bazi fonolojik veya morfolojik çevrede ya [y] olarak telaffuz edildigi, ya da tamamen kaybolmus oldugu görülmektedir.
1.3.1. Fiilin simdiki zaman ekinde
örnek:
ark. bipxor bipxo x üp. vimkor vimxo yiyorum
ark. ipxor ipxo x üp. imxor imxo yiyorsun
ark. ipxors ipxos x üp. imxors imxos yiyor
1.3.2. Üki vuayel arasinda
örnek:
Arkaburi >Arkabui ark.x üp. Arhavili
Xo üpuri > Xo üpui ark. x üp. Hopali
xura> xua ark. x üp. vücut
üpk«ari > üpk«ai ark. x üp. su
cogori > cogoi ark. xüp. köpek
dogogurare>dogogu(y)a(y)e ark. sana ögretecegim
üçarums > üçaums ark. yaziyor
bibiram > bibiyam ark. sarki söylüyorum
vibirap > vibiyap xüp. sarki söylüyorum
gamatxveri > gamatxwei ark. evli (kadin)
(Ama, ark. oropa, xüp. qoropa sevda, ask)
1.4. Vuayel Karsilamasi
1.4.1. /i/ <—> /u/, /i/, <—> /o/ almasmasi
Lazca’nin vuayel fonemleri, genellikle pek az yerel degisiklik göstermektedir. Önemli olan tek diyaletksel vuayel almasmasi, Hopa (Xoüpa) ile diger bölgeler arasinda gözlemlenmektedir. Hopa (Xo üpa) diyalektinin /i/ foneminin bir kismi diger diyalektlerinin /u/ veya /o/ fonemleri ile karsilasmaktadir.
örnek:
xüp. müçk«idi ark. mç«kudi misir ekmegi
xüp. çkin ark. çkun biz
xüp. «kila ark. «kola kilit, anahtar
xüp. üçiüta ark. üçuüta küçük
1.5. Fonembilimsel Sistem Farki
1.5.1. /q/ fonemi
Pazar (Atina), Çamlihemsin (Vija), Ardesen, Findikli (Viüpe), ve Arhavi(Arkabi) diyalektlerinin fonolojik sisteminde hiç bulunmayan /q/ fonemi, Hopa (Xo üpa) diyalektinde bulunmaktadir.
Örnek:
xüp. maqaqi, su kurbagasi, ark. maai, atn. mayare
xüp. oqindru, satin almak ark. oindru, atn. eçopinu
xüp. qomuri, erik, ark. omuri, vi., atn., ombri
xüp. qoropu, asik olmak, sevmek, ark. oropu,
atn. olimbu
xüp. qvinçi kus ark, vi., ars., atn.. «kinçi
xüp. Si qvi, sen yaptin vi. Si vi
xüp. Entepek qves, onlar yaptilar, vi. hentepek ves
Lazca’nin aslinda /q/ foneminin oldugu anlasiliyor. Ancak Hopa (Xo üpa) disindaki diyalektlerde sonradan kaybolup ya yerini [k] konsonuna birakmis, ya da tamamen yokolmustur.
1.5.2. /gy/, /ky/, /«ky/ fonemleri
Findikli (Viüpe), Arhavi (Arkabi) ve Hopa (Xo üpa) diyalektlerinde /ky/ [ki], / «ky/ [«ki], ve /gy/ [gi] fonemleri, fonolojik sistemlerinde yer almaktadir. /ky/ ile /k/ fonemleri, / «ky/ ile / «k/ fonemleri ve /gy/ ile /g/ fonemleri /i/ vuayeli önünde bulunduklari zaman nötralize olup ayni konson olarak gerçeklesirler. Yani arsifonemi olustururlar.
Bati Ardesen, Çamlihemsin (Vija) ve Pazar (Atina) diyalektlerinin fonolojik sistemlerinde bu üç fonem bulunmamaktadir. /ky/ fonemi /ç/ ile, / «ky/ fonemi / üç / ile, /gy/ fonemi ise /c/ ile birlesmistir.
Örnek:
gya(r)i vi, ark, xüp. ekmek yemek cari, ars., atn.
Mu gyoüzin? vi. Adin ne?
(Si mu gcoxons? xüp., ark.)
(Coxo s «kani mu on? ars.)
(Yoxo s «kani muya’n atn.)
gyomüç ims, ark. damliyor gyoma, xüp.
dag gyulva, ark.
bati m «kyapu ark.
çakal m üçapu, atn.
kyona, vi. isik çona, ars., atn.
kyume, ark. sucuk kyuntu. xüp.
hantal, çuntu, ars., atn.
2. Morfoloji (Yapibilgisi)
2.1. Fiil Morfemlerinin Yerel Degisikligi
(Üsmail Avci Bucaklisi ile Hasan Uzunhasanoglu, birlikte yayimladiklari "Lazuri-Turkuli Nenapuna, Lazca-Türkçe Sözlük" (Akyüz Yayincilik, 1999) içinde asagida gösterilen 10 öneki ile baslayan her fiilin Pazar (Atina) ve Ardesen diyalektlerinde kullanilan biçimi ile Findikli (Viüpe), Arhavi (Arkabi) ve Hopa (Xoüpa) diyalektlerinde kullanilan biçimini büyük bir ustalikla ayirip göstermektedirler.
Bundan dolayi bu öneklerin yerel degisikligini açiklarken ayrica bu metinde her birinin örneklerini göstermek gerekmemektedir.
Listedeki her çiftin soldaki biçimi bati diyalektlerde, sagdakiler ise dogu diyalektlerde kullanilanlardir. Morfem, { } içine konur.
{ce-} {ge-}, {cela-} {gela-}, {cepa-} {gepa-}, {es «ka} {esa-}, {üçesk’a-} {gesa-}, {mes «ka-} {mesa-}, {«kos «ka-} {gosa-}, {mos «ka-} {mosa-}, { «ko «ko-} {o «ko-}, { «kopo-} {gopa-}
2.1.1. {v-} <—> {b-}
Lazca’da fiilin öznesinin birinci sahis oldugunu gösteren öneki, vuayel önünde bulundugu zaman diyalektlere göre, ya {v-}, ya da {b-} seklini alir.
{b-} sekli, Ardesen ilçesinin dogu kisminda ve Findikli (Vipe) ile Arhavi (Arkabi) ilçelerinde bulunmaktadir.
Örnek:
bulur gidiyorum
bidi gittim
bidare gidecegim
Pazar (Atina) Ardesen yöresinin bati kismi ve Hopa (Xoüpa)’da {v-} sekli bulunmaktadir.
vulur gidiyorum
vidi gittim
vidare gidecegim
